Ülkemizde veremle savaş çalışmaları 1918 yılında Prof. Dr. Besim Ömer (Akalın) Paşa’nın “Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti”ni kurmasıyla başlamıştır.

VEREM SAVAŞI DERNEKLERİ VE ÇALIŞMALARI

                                       
     Ülkemizde veremle savaş çalışmaları 1918 yılında Prof. Dr. Besim Ömer (Akalın) Paşa’nın “Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti”ni kurmasıyla başlamıştır. Bunu 1923 yılında Dr. Behçet Salih Uz’un kurduğu  “İzmir Veremle Mücadele Cemiyet-i Hayriyesi” ile aynı yıl kurulan  “Balıkesir Veremle Mücadele Cemiyeti” izlemiştir. Bu gönüllü kuruluşların amacı halkı verem hastalığı konusunda aydınlatmak ve dispanserler kurulmasına öncülük etmek idi. Bilindiği üzere o yıllarda veremin ilaçla tedavisi mümkün değildi. O tarihlerde yayınlanan bir broşürden anlaşıldığına göre başlıca amaç “hastaların tesellisi, hastalığın çevreye bulaşmasını önlemek için hastaların ve sağlamların eğitimi,  yerlere tükürmemeleri için hastalara tükürük hokkası sağlanması ve gıda yardımı yapılması” idi.(1)
          Atatürk’ün 1 Mart 1923 tarihinde TBMM’ni  açış konuşmasındaki sözlerinden  o günlerde veremin çok yaygın olduğu, buna karşılık devletin pek bir şey yapamadığı anlaşılmaktadır*.(2)  İlk verem savaşı dispanseri 1929 yılında İstanbul VS Derneği tarafından Eyüp’te bulunan belediye dispanserinin iki odasında faaliyete geçirilmiştir. Kuruluşundan itibaren gösterdiği başarılı çalışmaları nedeniyle İstanbul VS Derneği  1929 yılında Gazi Mustafa Kemal imzasıyla “genel menfaatlere yararlı” dernek olarak onurlandırılmıştır. İstanbul VS Derneği 1932 yılında da Bakanlık ve Kızılay kaynaklarından aktarılan ödenekler ve kendi olanaklarıyla  25 yataklı Erenköy Sanatoryumunu yaptırmıştır. (Daha sonra bu yöntemle, yani devletin yaptığı yardımlarla dernekler tarafından birçok dispanser yaptırılacaktır. 1950 yılı itibariyle mevcut 41 dispanserin 33’ü derneklere, 8’i ise devlete ait idi)(3)
     1946 yılında kurulan ve aynı yıl “kamuya yararlı dernek” statüsü verilen Ankara VS Derneği, Prof Dr. Nusret Karasu’nun önerisiyle, dernek bünyesinde ilk “Sosyal Yardım Komitesi”ni kurmuştur. Komitenin ilk başkanı Mevhibe İnönü’dür.  Daha sonra İstanbul VS Derneği bünyesinde de kurulan bu birimlerin başarılı çalışmaları diğer dernekler tarafından da benimsenmiş ve kısa sürede  “Sosyal Yardım Komiteleri”nin sayısı 47 olmuştur.  Bu komiteler 1969 yılında UVSD bünyesinde “Sosyal Komiteler Merkez Birliği” adı altında örgütlenmişlerdir. VS Derneklerinin kadın kolları diyebileceğimiz bu komiteler veremli hastaların evlerini ziyaret ederek ihtiyaç tespiti yaptıktan sonra çeşitli kaynaklardan bu ihtiyaçları karşılamaktadırlar. Bir ilimizde, VS Derneğinin çalışmalarını gözlemleyen bir vatandaşımızın “bu dernek ihtiyacı olanlara aş, iş ve eş veriyor” deyişi derneklerin ve sosyal komitelerin çok yönlü çalışmalarını özlü bir şekilde anlatmaktadır. Halen 18 VS Derneğinin Sosyal Komitesi bulunmaktadır.
     1947 yılında İstanbul VS Derneğinin önerisi üzerine Bakanlar Kurulu Ocak ayının ilk haftasını “Verem Eğitim ve Propaganda Haftası” olarak ilan etmiştir. O tarihten bu yana her yıl Ocak ayının ilk haftasında, okullar başta olmak üzere çeşitli topluluklarda eğitim çalışmaları aksatılmadan sürdürülmekte, açılan resim, şiir ve kompozisyon yarışmalarında başarılı bulunanlar VS Dernekleri tarafından ödüllendirilmektedir.

     1948 yılında İstanbul’da yapılan 1. Verem Konferansı’nda,  dernekleri bir çatı altında toplayan ulusal bir derneğin kurulması kararlaştırılmış ve o tarihte sayısı 48 olan VS derneklerinden 36’sı kurucu üye olarak “Ulusal Verem Savaşı Derneği”ni kurmuştur. UVSD’nin ilk başkanı Ord.Prof. Dr.Tevfik Salim (Sağlam) olmuş, onu Prof. Dr. Nusret Karasu ve Dr. Tevfik İsmail Gökçe izlemişrtir.  UVSD  1973 yılında “Türkiye Ulusal Verem Savaşı Derneği” (TUVSD) adını almıştır.
Yurtta mevcut mahalli verem savaşı derneklerinin bir birliği olarak tanımlanan UVSD’nin başlıca amaçları ;

1. Verem hakkında esaslı tetkikler yaptırmak
2. Veremin sebep ve tedavisi ve veremden sakınma hakkında bilgileri yaymak
3. Veremden korunmayı ve tedavisini hedef tutan çalışmaları desteklemek
4. Yurt içindeki verem savaş derneklerini desteklemek ve yakınlaştırmayı sağlamak, bu derneklerin çalışmalarını ilmi ve idari bakımdan standartlaştırmak ve tavsiyelerde bulunmak, yol göstermek, hükümet nezdinde ve diğer yerlerde olan işlerini takip etmek ve sonuçlandırmak
5. Sağlığa ait çalışmalarda diğer bütün kurullarla işbirliği yapmak, yabancı ve uluslararası verem savaşı teşekkülleriyle münasebetler tesis etmek, toplantılarda derneği temsil etmek (4)

olarak belirlenmiştir.

          UVS Derneği derneklere gelir sağlamak için, daha önce İstanbul VSD tarafından başlatılan “pul kampanyası”nı ülke geneline yaymıştır. 1948 yılında çıkarılan “belediye eğlence rüsumu gelirlerinin % 10’unun verem savaşı derneklerine tahsisi” hakkındaki  5237 sayılı ve 1949 yılında çıkarılan ”SSYB’nın verem savaşı derneklerince kurulan dispanser ve hastanelere araç, gereç ve personel yardımı yapacağı”na ilişkin 5368 sayılı kanunlar devlet-dernek işbirliğini oldukça kuvvetlendirmiştir.
     1950 yılında Bakanlar Kurulu tarafından “genel menfaatlere yararlı” (şimdiki deyimle “kamuya yararlı dernek”) dernek statüsü verilen UVSD  aynı  yıl Uluslararası Verem Savaşı Birliği (UNION (şimdiki adı IUTLD))’ne üye olmuştur.   UVSD başkanı Tevfik Sağlam 1955 yılında Beyrut’ta kurulan UNION Yakın ve Ortadoğu Bölge Komitesi Başkanlığına getirilmiştir. İstanbul VSD Başkanı (daha sonra TUVSD FBaşkan) ıDr. Zülfü Sami Özgen de 1986 yılında (bir dönem) UNION’un  Ortadoğu Bölge  Başkanlığına seçilmiştir.
İstanbul VS Derneği ve Ulusal Verem Savaşı Derneği’nin dikkat çekici etkinlikleri üzerine Dünya Sağlık Örgütü (WHO) İstanbul’da uluslararası bir eğitim merkezi kurulmasına karar vermiştir.  Bu merkez Bakanlar Kurulu kararıyla 1950 yılında İstanbul’da “Milletlerarası Verem Savaşı Olgunlaşma ve Gösteri Merkezi” adıyla kurulmuştur. UVS D’nin  çabalarıyla yerli ve yabancı çok sayıda hekim ve yardımcı personelin eğitildiği bu kuruluş ülkemizde bilinçli bir savaşımın ilk adımını oluşturduğu gibi, uluslararası niteliği ve dünyadaki benzerlerinin ilki olması nedeniyle ülkemiz açısından haklı bir gurur kaynağı olmuştur.
1950 yılında yapılan ve ana konusu tüberküloz olan  11. Milli Türk Tıp Kongresi’nde,  UVSD’nin öncülüğünde iki yılda bir tüberküloz kongresi yapılması kararlaştırılmıştır. Bu kararın alınmasıyla 2-3 yılda bir yapılan “Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongreleri”nin 25’incisi 2008 yılında İstanbul’da yapılmıştır. Ulusal kongrelerin yanı sıra, 1959, 1970 ve 1995 yıllarında UNION’la işbirliği içinde üç tane de uluslar arası kongre düzenlenmiştir.
1953 yılında başlatılan ve birkaç kez tekrarlanan BCG Kampanyaları ile 1960 yılında pilot olarak başlatılıp 1966’dan 70’li yılların ortasına kadar programlı olarak yürütülen kadastro ve riskli grupların mikrofilm taramalarındaki büyük başarılarda Ulusal Verem Savaşı Derneği ve mahalli derneklerin yaptığı bilimsel ve maddi yardımların büyük payı vardır.  Keza, 1973 yılında başlatılan “kronik ve rezistan hasta tedavisi projesi”  de TUVSD’nin bilimsel öncülüğünde planlanmış ve sürdürülmüştür.
Mahalli VS Derneklerinin gelirleri belediye eğlence gelirlerinden alınan pay, yemekler düzenleme, şahıslardan alınan ayni ve nakdi çeşitli bağışlar, dispanserlere başvuran TB dışı hastalardan alınan sembolik bağışlar ve kiralardan oluşmakta idi.  Böyle gelir kaynakları olmayan TUVS Derneğinin başlıca gelir kaynağı ise Bakanlığın yaptığı yardımlar ve üye derneklerin yaptığı bağışlardır.  TUVS Derneğinin yaptığı maddi yardımlar ise Bakanlığın “derneklere yardım” faslından aktardığı ödeneğin yine Bakanlık’ça belirtilen yerlere/konulara gönderilmesi/harcanması şeklinde olmaktadır.  Böylece bürokratik işlemlerin yol açtığı engeller ve gecikmeler aşılmış olmaktadır. Bakanlığın yardımlarından TUVSD’ne kalan kısım da eğitim, araştırma, bilimsel toplantı vb etkinliklere harcanmaktadır.
     12 Eylül 1980 müdahalesinden sonra bütün derneklerin faaliyeti durdurulmuşsa da, TUVSD’nin başvurusuyla VS Dernekleri bir ay sonra yeniden açılmışlardır. Askeri yönetimin dernekler yasasında yaptığı bazı değişiklikler nedeniyle, 1986 yılında Adana, Bandırma, Bursa, İstanbul, İzmir ve Ünye VS Derneklerinin girişimiyle “Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu” kurulmuş ve 1987’de TUVS Derneği feshedilmiştir. Daha önce TUVS Derneğine üye olan mahalli VS Dernekleri de UVSD Federasyonuna üye olmuşlardır. (Üye dernekler Federasyonun şubesi olmayıp, müstakildirler)  UVSDF 1989 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla “Türkiye Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu” adını almıştır.
Dernekler Kanunu’nda 2004 yılında yapılan değişikliklerden sonra birçok mahalli derneğin başlıca gelir kaynağı olan, dispanserlere başvuran TB dışı hastalardan alınan sembolik bağışlar yasaklanmış ve bunun sonucu olarak birçok dernek kapanmıştır. Bir ara sayıları 250’yi geçen mahalli VS Derneklerinin sayısı bugün 148’e düşmüştür. Bunların 78 tanesi TUVSDF’nun üyesidirler.  Halen 14’ü İstanbul VS Derneği olmak üzere 28 dispanser dernekler tarafından işletilmektedir.  İstanbul VSD ayrıca bir Bölge TB laboratuarı, Ankara VS Derneği de bir Göğüs Hastalıkları Hastanesi işletmektedir.
Bugün devletimizin olanakları geçmişle kıyaslanmayacak kadar iyi olmakla birlikte, yine de sahada hizmetlerin yürütülmesinde mevzuattan kaynaklanan kısıtlılıkların aşılmasında derneklerin göz ardı edilemeyecek kadar önemli işlevleri vardır. Örneğin Doğrudan Gözetimli Tedavi’yi  (DGT) derneklerin “yol parası, vb” yardımları olmadan etkili şekilde sürdürmek pratik olarak mümkün değildir.
*Atatürk : Tahripkar emraz-ı belediyemizden şüphesiz başlıcası olan verem hastalığına karşı, şimdiye kadar ahval ve şeraitin maateessüf tatbikatına müsaade ve imkan bahşetmediği tedabire başlangıç olmak üzere İstanbul’da “Veremliler Tedavihanesi” açmak ve bu suretle yeni ve pek lüzumlu bir mücadelenin ilk temel taşını koymak mutasavverdir.(2)

KAYNAKÇA

Prof. Dr. Ferit KOÇOĞLU
Genel Başkan

1. • Akalın BÖ. “Verem Tehlikesi-Veremle Mücadele “, Veremle Mücadele Osmanlı Cemiyeti yayını, No 1, 1919
   • “Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl”, SSYB Yayını, No 422, 1973
   • Sağlam TS.  Türkiye’de Verem Savaşı,  11. Milli Türk Tıp Kongresi, Kader Basımevi, İstanbul
   • Gökçe Tİ. Türkiye Ulusal Verem Savaşı Derneği Kuruluş Gelişim ve Çalışmalar 1948-1972, Hilal Matbaası, 1974, İstanbul